Inserire note a piè di pagina fuori numerazione in LaTeX

Mi è capitato in questi giorni di dover inserire in un documento LaTeX una nota aggiuntiva ma fuori numerazione. La nota da inserire si trovava, tra l’altro, dopo alcune note a piè di pagina già presenti. Fare questa operazione è molto semplice.

Come si fa

Detta in poche parole, si tratta di inserire questa riga prima del blocco di testo dove mettere la nota fuori numerazione:

\renewcommand*{\thefootnote}{\fnsymbol{footnote}}

A seguire va inserito il blocco di testo con la nota fuori numerazione:

Duis tempor nulla non commodo maximus.\footnote[2]{Lorem ipsum
dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Maecenas
sollicitudin, turpis vitae venenatis tempor, magna metus
pulvinar justo, eu tempus purus leo a nisl. Aenean dictum
purus nec massa fringilla tincidunt. In vitae tincidunt ante.
Nunc eu augue leo. Ut elit dui, euismod ut semper et,
efficitur et risus. Phasellus finibus non elit a facilisis.}
Nunc nec mattis nulla...

E, subito dopo, va inserita un’altra riga che dice a LaTeX di riprendere la numerazione normalmente:

\renewcommand*{\thefootnote}{\arabic{footnote}}

Un esempio

Vediamo un esempio di un file minimo compilabile:

 1\documentclass[
 2  a4paper,
 3  11pt,
 4]{article}
 5
 6\usepackage[utf8]{inputenc}
 7\usepackage{fontenc}
 8
 9\author{Paolino Paperino}
10\title{Note fuori numerazione}
11
12\begin{document}
13
14\maketitle
15
16\section{Sezione 1}
17
18Nunc nec mattis nulla, quis efficitur est. Phasellus ut mollis
19nulla, molestie consequat est. Pellentesque nisl
20ex,\footnote{Nunc nec mattis nulla, quis efficitur est.
21Phasellus ut mollis nulla, molestie consequat est.} porttitor
22ac velit sed, vulputate hendrerit dui.\footnote{Molestie
23consequat est.} Pellentesque imperdiet dolor lectus. Mauris ac
24euismod nunc. Donec varius est lorem, at malesuada dolor
25facilisis eget.
26
27% Imposta la numerazione delle note con simboli.
28\renewcommand*{\thefootnote}{\fnsymbol{footnote}}
29
30\section{Sezione 2}
31
32Duis tempor nulla non commodo maximus.\footnote[2]{Lorem ipsum
33dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Maecenas
34sollicitudin, turpis vitae venenatis tempor, magna metus
35pulvinar justo, eu tempus purus leo a nisl. Aenean dictum
36purus nec massa fringilla tincidunt. In vitae tincidunt ante.
37Nunc eu augue leo. Ut elit dui, euismod ut semper et,
38efficitur et risus. Phasellus finibus non elit a facilisis.}
39Nunc nec mattis nulla, quis efficitur est. Phasellus ut mollis
40nulla, molestie consequat est. Pellentesque nisl ex, porttitor
41ac velit sed, vulputate hendrerit dui. Pellentesque imperdiet
42dolor lectus. Mauris ac euismod nunc. Donec varius est lorem,
43at malesuada dolor facilisis eget.
44
45% Reimposta la numerazione standard delle note.
46\renewcommand*{\thefootnote}{\arabic{footnote}}
47
48\section{Sezione 3}
49
50Phasellus rhoncus viverra risus\footnote{Nunc nec mattis
51nulla, quis efficitur est. Phasellus ut mollis nulla, molestie
52consequat est.} non feugiat. Aliquam aliquam porttitor
53condimentum. Vivamus congue velit nunc,\footnote{Pellentesque
54imperdiet dolor lectus. Mauris ac euismod nunc. Donec varius
55est lorem, at malesuada dolor facilisis eget.} auctor
56pellentesque sem volutpat sed. Maecenas semper tincidunt enim,
57facilisis hendrerit nibh laoreet id. Aenean sit amet nisl ac
58neque auctor efficitur sit amet eget ex. Etiam lacinia maximus
59dictum.
60
61\end{document}

Questo l’aspetto della pagina dopo la compilazione:

nota-fuori-numerazione

La pagina compilata con la nota fuori numerazione.

Come si vede, la nota fuori numerazione si trova nella sezione 2, immersa tra altre note. Inoltre, ha il numero 2 specificato come opzione: con questo numero potete dire a LaTeX quale simbolo deve usare. Sono nove i simboli disponibili:

Codice Simbolo
1 *
2
3
4 §
5
6
7 **
8 ††
9 ‡‡

Tabella 1. La corrispondenza tra il codice interno di LaTeX e il simbolo prodotto.

Creazione di un comando personalizzato

Chiaramente è possibile rendere molto più semplice l’inserimento di queste note fuori numerazione creandosi un comando ad hoc. Il comando può essere strutturato in questo modo:

% Crea una nota a piè di pagina fuori numerazione.
\newcommand{\nota}[2][8]{%
  \renewcommand*{\thefootnote}{\fnsymbol{footnote}}%
  \footnote[#1]{#2}%
  \renewcommand*{\thefootnote}{\arabic{footnote}}%
}

È possibile usare un altro nome per il comando al posto di \nota ed è anche possibile impostare un simbolo predefinito al posto di [8] (che equivale a ††).

L’uso è molto semplice e lo si può fare in due modi.

Senza specificare il simbolo

Duis tempor nulla non commodo maximus.\nota{Testo della nota.} Nunc nec mattis nulla...

Qui LaTeX userà come simbolo quello che abbiamo predefinito nel comando personalizzato, ossia nel nostro caso il n. 8, come da tabella 1. Come già detto, è possibile scegliere un altro simbolo predefinito al posto di [8].

Specificando quale simbolo usare

Duis tempor nulla non commodo maximus.\nota[4]{Testo della nota.} Nunc nec mattis nulla...

In questo caso bisogna specificare tra parentesi quadre il numero del simbolo. Nel nostro esempio abbiamo usato il n. 4, che equivale a §.